MỖI – MỘT

Ơn cha mẹ được làm người

Ơn Dân, ơn Nước có đời tự do

Sống là cho-nhận, nhận-cho

Hiệu cho và nhận thước đo tuổi vàng

Rừng xanh bởi dệt nắng hồng

Biển mênh mông bởi muôn sông tụ hòa

Mỗi người: Một điệu dân ca

Một dòng kênh đỏ phù sa biếc đồng

Một con đò ắp xuân lòng

Một giàn khoan biển bềnh bồng sóng đu

Một vườn hoa thuốc thơm thu

Một cây đèn biển xé mù trời đông.

Một đài viễn vọng thám không

Một viên đạn thẳng tấn công quân thù.

                          

       ỚT HAY HỒNG

Sao em như ớt chín cây

Càng tươi ngoài vỏ càng cay trong lòng?

Giá chi em một trái hồng

Đỏ tươi ngoài vỏ cho trong ngọt ngào.

                     DẠY VĂN

            Thân tặng thầy dạy văn Cao Sơn

Trăng bao nhiêu tuổi trăng già?

Núi bao nhiêu trượng gọi là núi cao?

Chớ ai đo biển bằng sào

Khác chi "phê" đại văn hào dở hay

Rượu văn chưa uống cũng say

Trắng đêm, trắng tóc một ngày bình thơ.

Phân tích:

     Đọc 2 câu thơ đầu chúng ta chợt nhớ đến một giai thoại văn học kể rằng: Thời thanh niên, trong một đêm trăng thanh, khi hát đối ở sân đình, một cô gái tuổi trăng tròn đã hỏi Nguyễn Du:

Trăng bao nhiêu tuổi trăng già?

Núi bao nhiêu tuổi gọi là núi non?

     Chàng thư sinh nổi tiếng hay chữ khi đó đã chết đứng vì câu chơi chữ hóc búa này. Người xưa thường chia thời gian theo tháng âm lịch là trăng thượng tuần, trung tuần và hạ tuần. Tương ứng với trăng non, trăng thanh nhưng lại không có trăng già. Núi non, tiền bạc, hội hè... là từ láy nhưng người chơi chữ cố tình biến thành từ ghép. Bởi vì núi là danh từ, còn non lại trùng với tính từ chỉ trạng thái. Trong văn học chưa từng có khái niệm núi trẻ hay núi già. Tương tự như vậy, từ láy “tiền bạc” vừa được hiểu theo nghĩa danh từ chỉ chất liệu để làm ra tiền là “tiền bạc, tiền vàng hay tiền giấy” nhưng được biến thể theo kiểu “Đồng tiền thì nó bạc”. Bạc ở đây lại là tính từ chỉ tính chất (bạc bẽo). Hội hè thì được biến thể theo kiểu “Hội mùa hè hay hội mùa xuân”. Cô bạn gái đã đưa ra câu hỏi một từ không có nghĩa ngược hay nghĩa đối thì kỳ tài như Nguyễn Du cũng khó mà trả lời được.

    Tác giả đã thay câu “Núi bao nhiêu tuổi gọi là núi non” thành “Núi bao nhiêu trượng gọi là núi cao” hỏi người được tặng là thầy giáo Cao Sơn (núi cao) để đặt câu chơi chữ. Ở đây tác giả đã sử dụng những từ khái niệm tương đối như: Ao sâu, núi cao, biển rộng, sông dài... mọi người quen dùng mà không được định nghĩa. Điển hình của vấn đề này là “nghịch lý đống thóc” trong toán học. Một tấn thóc để trên sân ai cũng gọi là “đống thóc”. Lấy đi 1, 2, 3... hạt vẫn gọi là đống thóc. Bài toán đặt ra là lấy đi bao nhiêu hạt thì “đống thóc” không còn là “đống” nữa mà trở thành “mớ thóc”. Không ai trả lời được. Khái niệm “núi cao” cũng tương tự. Đỉnh Phan Si Phăng, mái nhà của Việt Nam, ai cũng công nhận là “núi cao”, vậy ngọn núi cao nhiêu mét thì gọi là núi thấp? Chưa có ai định nghĩa cả.

      Theo thuyết biện chứng: Khi một người giải bài toán trong chương trình nào đó, muốn nhận xét người đó giải hay hoặc dở thì người nghe phải có trình độ tương đương hoặc cao hơn. Bình văn, bình thơ cũng vậy, dù trong văn chương không có thước đo chặt chẽ, chuẩn mực như toán học. Bởi vậy các thầy cô giáo không nên ra đề cho học sinh: “Em hãy bình luận bài thơ sau...” mà nên thêm vào trước từ bình luận chữ “tập”. Bởi vì một học sinh phổ thông bình thơ của Nguyễn Du thì khác gì “đo biển bằng sào”. Ngay chỉ một câu “Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông” cũng đã tốn hàng chục trang “phê” và “bình” nữa là. Hay là câu tục ngữ “Ăn vóc học hay”, từ “vóc” được giải thích với nhiều cách hiểu khác nhau.

     Tiếc rằng Thơ như một cô gái xinh đẹp có ma lực, đã không vương vấn thì thôi, đã sa vào thì không dứt ra được nữa. Trừ một số người đặc biệt, còn nói chung mấy ai coi làm thơ là một nghề kiếm cơm, dẫu rằng “cơm áo không đùa với khách thơ”. Họ chỉ coi thơ là bạn, là người thay mình dãi bày tâm sự, là những bông hoa tô điểm cho đời, là gia vị của món ăn, là chén trà thơm, là chút men say giúp ta thêm yêu, hiểu cuộc sống và thiên nhiên hơn, tuy rằng thiếu nó người ta vẫn cứ tồn tại.

     Nhưng, đĩa thịt gà ri da vàng, thịt trắng phau sẽ trở nên nhạt nhẽo nếu thiếu đĩa muối tiêu và mấy lá chanh thơm. Tết sẽ ra sao nếu vắng cành đào, đoá mai dù trong nhà giò, chả, bánh chưng đầy đủ. Và càng tẻ hơn nếu không có bài thơ khai xuân chúc sức khỏe, ngợi ca cuộc sống thanh bình cùng thiên nhiên hùng vĩ. Cho nên những người đọc, người viết vẫn rất cần thơ, say thơ và thức tới trắng đêm, nghĩ tới bạc tóc để có một câu thơ hay dâng tặng cho đời, hay là tận hưởng được một áng thơ tuyệt tác xuất thần.

     Câu thơ cuối cùng cũng thể hiện được cách dùng từ sinh động của tác giả. Cùng là từ trắng, nhưng trong “trắng đêm” nó là tính từ chỉ thời gian, còn trong “trắng tóc” nó là tính từ chỉ màu sắc. Vừa đảo tính từ lên trên, vừa đặt hai từ cạnh nhau, dồn dập, liên tiếp để thể hiện được niềm mê say, vừa thể hiện sự lao động trí tuệ vất vả và nghiêm túc của người làm thơ.

                                                Tháng 6/ 2002

                        CHÈ TƯƠI

Thơm,  chát, ngọt, say… bát nước trà

Nhanh tay em hái cạnh hiên nhà

Sương mai còn đọng như vương vấn

Rót vội mà sao vẫn đậm đà.

Phân tích:

     Dù đề bài không có chữ “tươi” thì khi đọc hết hai câu đầu chúng ta vẫn biết rằng bát nước chè thơm, chát ngọt, uống vào làm say lòng người ấy đích thị là chè tươi rồi. Đó chính là dụng ý chính của tác giả, không dùng từ miêu tả trực tiếp cái muốn nói mà người ta vẫn biết đang miêu tả về điều gì. Và dù bài thơ chỉ nói tới cô gái nhưng chúng ta thấy ngay còn có một chàng trai nữa. Có lẽ cả đêm qua anh đã thao thức, khao khát mong trời chóng sáng để đến gặp người đã hớp mất hồn mình. Cho nên, khi mà hạt sương mai vẫn còn long lanh đọng trên búp chè non tơ, chưa ăn sáng, anh đã đến tìm cô. Có lẽ không phải nhà hết chè khô, một người đảm đang ít khi để xảy ra tình huống đó, mà vì muốn mời chàng trai uống bát nước chè nguyên chất, không qua sao tẩm do chính tay vun trồng, được tưới bằng những giọt mồ hôi của mình, nên cô gái đã nhanh nhẹn vin những cành chè đang la đà bên hiên nhà, ngắt những lá “bánh tẻ” pha mời anh. Đang đói lòng, đói tình yêu nên khi uống vào anh đã say, say chè thì ít, say tình thì nhiều. Không thấy tác giả tả trực tiếp nhưng chúng ta vẫn biết được thiếu nữ này là người thế nào, cây chè xanh ám chỉ cô gái.

     Sương mai còn đọng như vương vấn miêu tả cô gái hãy còn ngây thơ trong trắng, nửa chưa muốn vướng “bụi hồng trần” nhưng trước sự nhiệt tình, lịch thiệp của chàng trai khiến cô có lúc rơi vào tình thế tiến thoái lưỡng nan. Tuy nhiên là người dịu dàng và mến khách cô đã đón tiếp chàng trai với cả tấm lòng chân tình. Họ không nói với nhau nhiều lời. Chàng trai chậm rãi thưởng thức từng hớp trà. Cô gái ngồi yên lặng nhìn anh uống, nhưng ánh mắt và hành động của họ đều theo tiếng mách bảo của trái tim...

     Cụm từ “Thơm, chát, ngọt, say” đã miêu tả trình tự “trà đạo”. Nâng bát nước chè xanh nóng lên, trước hết ta thấy hương thơm theo hơi ấm êm ái len lỏi vào khứu giác, nhẹ nhàng mà lâng lâng. Và khi uống vào, mới đầu cảm thấy vị chan chát nhưng sau đó như có phản ứng hoá học xảy ra, vị chát chuyển dần thành vị ngọt, và vị ngọt đã cứ thấm dần từ đầu lưỡi lan xuống họng, đọng lại, càng nuốt càng thấy ngọt. Và cảm giác chuyển dần sang vị ngọt ấy cũng là dụng ý nói lên sự biến đổi tình cảm của cô gái, từ chỗ còn đôi chút e ấp, tình cảm đã thăng hoa đến giai đoạn “rót vội” mà vẫn “đậm đà”. Và khi đã đủ độ ta cảm thấy đê mê nhẹ nhàng, đó là say. Say chè ngược với say rượu. Càng say càng tỉnh táo. Không chỉ một mà cả hai cùng say...

     Bài thơ từ dụng ý tả bát nước chè tươi mà không dùng chữ tươi đã trở thành tả một mối tình rất trẻ trung, xanh tươi của một đôi trai thanh, gái đảm.

                                               Tháng 10/ 2002

EM VÀ CHIẾC ÁO DÀI

Anh định tặng em yêu

Chiếc áo dài dân tộc

Giữa sắc màu choáng ngợp

Cứ đắn đo màu nào ?

Em mặc áo hoa đào

Anh ngỡ mùa Xuân tới

Giục những chồi thơ mới

Theo tiếng đàn vút nhanh.

Em choàng nước biển xanh

Nắng hè như dịu lại

Để tuổi xuân xanh mãi

Trong mắt xanh mơ màng.

 Em diện sắc mai vàng

Trời đông như bừng nắng

Chùm bướm vàng bướm trắng

Đến dập dờn vây quanh.

Em chọn màu tuyết trắng

Điểm sơn mài cánh sen

Anh ngỡ vầng mây bạc

Bay dập dờn quanh em.

Em mặc áo màu nào

Cũng trẻ gần chục tuổi

Trông e ấp dịu dàng

Như cô dâu ngày cưới.

Tà áo dài lộng lẫy

Là sắc màu của hoa

Còn nhị hương thơm ngát

Lời dịu dàng thiết tha.

                1991

          EM ĐỢI MÙA THU

    

Chuyển kể rằng nhà thơ lớn Nguyễn Du

Có bạn gái tên là Hoàng Cúc

Múa dẻo, hát hay, đẹp người, đẹp nết

Ngoại ba mươi chưa chịu lấy chồng

Đêm trăng thanh hát đúm ở sân làng

Đóa hoa thắm khiến bao chàng say đắm

Nguyễn Du thả một câu hát dặm

Để thăm dò lòng bạn gái thân

“Trăm hoa đua nở về xuân

Cớ sao Cúc lại muộn mằn về thu ?”

Nàng cười khẽ chớp hàng mi

Trả câu ví dặm mê ly dịu dàng:

“Bởi chăng mong chút nhị vàng

Cho nên Cúc mới muộn màng đợi thu”

Kỳ tài như thể Nguyễn Du

Nghe thơ đáp cũng sững sờ khen hay

Bút rồng, lược phượng trao tay

Trăng ghi thề ước đợi ngày vu quy

Khen ai dám đợi khéo chờ

Bấy lâu mài sắt bây giờ nên kim.

                          Thu 1995

              EM  LÀ AI

 Khi vắt màn, vô tình tạo ra hình cô gái đường nét kỳ   ảo 

đành ngủ không buông màn vì sợ cô gái biến mất.

Anh vô tình sáng tạo ra em

Làn tóc mây gió vờn hắt nắng

Miệng mỉm cười mắt đăm xa trông ngóng

Trên tay trang sách đọc dở chừng.

Em là ai ? Sao quen thuộc vô cùng

Thực thực hư hư ánh nê-ông huyền ảo

Quê ở đâu hỡi cô em hiền thảo

Từ rừng xanh hay biên đảo hiện về?

Đã qua rồi giờ đọc truyện đêm khuya

Chẳng muốn mất em màn tuyn không rủ

Sáng tỉnh dậy chẳng thấy em đâu cả

Ơ! Đêm qua ai bủa giúp tôi màn?

               Nha Trang  6/ 1981